Aan het eind van de 17e eeuw tot in het begin van de 18e eeuw was er op Curaçao een bloeiende indigo productie. Veel van de al bestaande plantages hadden indigo aangeplant en indigo bakken gebouwd om van de planten de indigo kleurstof te produceren. Die kleurstof werd vervolgens naar Nederland geëxporteerd, waar er een grote vraag naar was. Als deelnemer van de werkgroep Archeologie van Curaçao heb ik een aantal indigobakken bezocht en mee ontdekt en ik raakte geïnteresseerd in het proces. Tijdens mijn georganiseerde wandelingen legde ik aan de wandelaars uit hoe het proces van het maken van indigo verliep; dat deed ik op basis van beschrijvingen van het proces; NAAM heeft een beschrijving van dit proces door André Rancuret gepubliceerd op haar website; ook in het tijdschrift van de Stichting Vrienden van het Nationaal Archief van Curaçao is een beschrijving van het proces opgenomen. Het is deze laatste beschrijving, die ik als leidraad heb genomen voor een kleinschalige simulatie van het indigo productie proces, die ik heb uitgevoerd en die in dit artikel is beschreven.
Het originele proces is beschreven in een in oud-Nederlands geschreven document "Brieven en Papieren van Curaçao en Onderhoorige Eilanden" en dan meer specifiek in de "Memorie Om Indigo Zaat te planten, schoon te maken, te snijden, te slaan, en voorts tot Indigo te bearbeijden in manieren als volgt". Dit memo is onderdeel van Band 204, folio 39 - 41. Een volledige bronvermelding volgt hierna: Nationaal Archief Den Haag (A.R.A.) 2e WIC toegang 01.05.01.02 inventaris nummer 204, folio 39 - 41, transcriptie door S. H. Vautier, mei 2006. Zoals hierboven al gemeld is deze tekst gepubliceerd in het tijdschrift van de Vrienden van het Nationaal Archief in juni 2006. Ik haal in de hierna volgende beschrijving steeds de originele tekst aan en beschrijf daarna het proces, zoals het door mij is gesimuleerd in augustus 2014 op een veel kleinere schaal.
De indigo plant
Curaçao heeft twee soorten indigoplanten, de indigofera tinctoria en de indigo suffruticosa. Beide planten zien er nagenoeg hetzelfde uit. Het belangrijkste verschil zit in de zaadpeulen.Bij de indigo suffruticosa zijn deze gebogen, terwijl de indigo tinctoria rechte peulen heeft. De plant in de foto is de indigo tinctoria (rechte peulen).
Tijdens een van de speurtochten had ik enkele peulen van de indigoplant meegenomen en thuis uitgezaaid. De planten komen gemakkelijk op en groeien redelijk snel. Na ongeveer 6 maanden had ik voldoende indigo planten om het proces te starten.
Indigobakken op Curaçao
Voor het maken van de indigo kleurstof werd een systeem gebouwd bestaande uit 3 bakken. Zo'n systeem van drie bakken wordt aangeduid als een indigobak. Deze bakken werden gebouwd met de stenen, die in de betreffende streek voorhanden waren. De meest indigobakken zijn gemaakt van kalksteen, maar er zijn ook indigobakken geconstrueerd van Knip formatie gesteente (Savonet). De binnenkant van de bakken kon bekleed worden met IJsselsteentjes. In ieder geval de doorlaatopeningen tussen de verschillende bakken werden gemaakt met IJsselsteentjes. De binnenkant van de bakken werd bedekt met een waterdichte pleisterlaag gemaakt door kalkspecie te mengen met gemalen dakpannen.
De constructie van alle indigobakken is min of meer hetzelfde. De grootste bak staat op een hoger nivo dan de middelste bak en de laagste bak staat daar weer onder, zoals op de foto van de indigobak van Klein St. Michiel is te zien. Op deze manier kon het water van de bovenste bak in de middelste bak en daarna in de onderste bak lopen, wanneer dat nodig was. Enkele indigobakken op Curaçao hebben een of meer extra bakken aan de zijkant (San Sebastian, St. Michiel). Het doel van deze extra bakken is niet bekend. Misschien dat ze als tijdelijke opslag dienden om het proces te kunnen versnellen. Als er op een plantage erg veel indigo werd verbouwd, werd een tweede (Malpais) of soms zelfs een derde indigobak in de buurt gebouwd (Savonet).
Indigobakken werden aangelegd op vrij grote afstand benedenwinds van het landhuis en in de buurt van water. Het proces produceert volgens de beschrijvingen een behoorlijke stank en er is veel water nodig voor het proces.
Het proces - oogsten van de planten en vullen van de rottingsbak
Originele oud-Nederlandse tekst:
Folion 40 verso
Als nú de Indigo beqúaam is, om te snijden, soo snijt men het digt aande grond aff, en toesien, dat de slaeven int snijden, de wortels niet úijtrúcken, Y7 dan in dragte off manden, nade rottback gedragen, en gedaan werden malkanderen geleijt, en dan de back met water gevúlt Even tot boven 't wiet, en met stocken op het wiet inde backe gelegt & twee planken daar dwars over de stocken geleijd onder de balcken voort reijse Vant wiet, als het begint te werken, om dat het niet over sal Loopen
De indigoplanten werden, als ze groot genoeg waren, kort bij de grond afgesneden; daarbij moesten de wortels in de grond blijven. De planten werden vervolgens naar de grootste bak, de zogenaamde rottingsbak, gebracht en daarin geplaatst. De rottingsbak werd vervolgens met water gevuld totdat de planten onder water stonden. Om te voorkomen dat de planten tijdens het rotten uit de bak zouden rijzen, werden ze afgedekt met planken.
Mijn rottingsbak was een grote ronde bak, zoals die wordt gebruikt om cement te mengen. Ik heb vervolgens takken afgeknipt van mijn indigoplanten met een totale hoeveelheid vergelijkbaar met één grote indigoplant. De rottingsbak heb ik op een tafel gezet om het hoogsteverschil te kunnen simuleren en vervolgens met water gevuld uit mijn deepwell. Om de planten in de bak te kunnen plaatsen heb ik ze kleiner moeten knippen. Dat is in het normale proces niet nodig, omdat de echte rottingsbak veel groter is. Vervolgens heb ik er een houten rooster overheen gelegd.
Original text: Als nú de Indigo begint te Werken, als een kúijp met bier soo laat men het werken, tot dat het begint te sacken dat gemeenlijk een Etmaal dúúrt, de Eerste back werkt langsaam, maar als daar twee a drie maal ingerot is, dan werkt wel Eerder
Het rotten begint vanzelf. Het proces produceerde belletjes na ongeveer een dag. Volgens de originele tekst zou het hele rottingsproces in één dag afgelopen moeten zijn, maar er wordt ook bij vermeld dat dit bij een nieuwe bak langer duurt. Mijn bak was beslist nieuw, dus ik heb het proces gedurende twee dagen laten plaatsvinden.
Over de stank: het rotten produceert inderdaad een onplezierige geur, maar bij lange na niet zo sterk als ik had verwacht op basis van de afstand waarop de bakken zijn gebouwd ten op zichte van het landhuis. Ik moest dicht bij de bak gaan staan om het te kunnen ruiken. Maar dat kan iets te maken hebben met de schaalgrootte van het experiment.
Het proces - water in de slagbak laten lopen
Original text: als het dan Een a twee dúijmen gesackt is, dan tapt men het aff, inde slagback, dat dan als men veel Indigo te snijden heeft, wel aanstonds geslagen werd, maar anders laat men het wel een nagt overstaan, Eer men het slaat
Als het rotten voltooid is wordt de vloeistof doorgelaten via de opening naar de tweede bak, de zogenaamde slagbak. Als slagbak heb ik een rechthoekige bak gebruikt, die normaal in gebruik is om mijn duikuitrusting in te verplaatsen. Verrassend genoeg was het water in deze tweede bak groen-blauw van kleur en niet kleurloos, zoals een ander document beschrijft. Een duidelijke indicatie dat het rotten de kleurstof heeft onttrokken aan de planten.
Deze tweede bak heet de slagbak, omdat de vloeistof moet worden geslagen om er lucht in te brengen. De zuurstof in de lucht verbindt zich daardoor met de opgeloste kleurstof en vormt kleine korreltjes.
Originele text: Als men nú doende is met de Indigo te slaan, soo heeft men een schoon tinne Coppje bij den hand, alsmeede soet olij, en int slaan, als het veel schúijmt, so doet men telckens een klijn wijnig olie inde back, omde schúijm wegh te neemen, en dan schept men telckens, met een klijn Calbasje úijt de back, en doet daar van wat int Coppie om te sien, off het al grijn begint te setten, Eerst komt het grijn heel fijn, en slaat ment verder tot dat het grijn groffer werd, & dan sakt het grijn op de gront, vant Coppje, en het Water staat boven klaar dan Oordeelt men Ordinaris dat het genoed geslagen is, maar geen saak inde weerelt soo onseeker, van met slaan op de Regte tijd op te hoúden, daarom gist men maar, naar dat het grijn geeft en Zett
Tijdens het slaan is een methode nodig om vast te stellen of het slaan het gewenste effect heeft (korreltjes indigo kleurstof). In de originele tekst wordt met een kleine calebas een hoeveelheid vloeistof opgeschept en in een tinnen bakje gedaan om vast te stellen of er al korreltjes werden gevormd. Ik heb een glas gebruikt hiervoor. En inderdaad werden er kleine deeltjes gevormd.
Omdat ik geen ervaring had hoe groot deze deeltjes zouden moeten zijn, ben ik gestopt met slaan na ruim een uur. Maar ook in het verleden was dit geen exacte wetenschap zoals in bovenstaande originele tekst is te lezen.
Opmerking: ik verwachtte dat met name het rottingsproces stank zou veroorzaken, maar het slaan produceert meer stank. Door de vloeistof te slaan wordt blijkbaar de geur beter in de lucht gebracht. Bovendien krijg je zelf een deel van de vloeistof door het slaan over je kleren, dus zelf ruik je ook niet bepaald fris meer.
Het proces - de korreltjes overbrengen naar de vangbak
Original text: Folio 41
Als men nú op hoúd met slaan, so laat men t staan sacken, als t goede Indigo is, sackt het datelijk, altemets (?) laat men het ook wel een nagt overstaan, & smorgens Vroeg afgetapt, als men Wil afftappen, laat men Eerst het water úijt de bovenste pijp afflopen, en dan de tweede pijp, maar men moet agt geeven, datter geen Indigo meede afloopt, 't water afgelopen sijnde Can men inde groote back sien, off er nog water op is, geen Water op sijnde, de Indigo met de Onderste Pijp inde Vangback afftappen
De volgende stap is het laten bezinken van de korreltjes in de slagbak. Als het slaan goed is gebeurd, zou dit neerslaan snel moeten gaan. Voor de zekerheid heb ik het geheel ruim een dag laten staan. Vervolgens heb ik het water aan de bovenkant afgeschept met een emmer en over de rest van de tuin verspreid. Volgens de originele tekst waren er buizen op verschillende hoogtes in de slagbak om het water af te tappen. In de bakken, die ik gezien heb, heb ik nooit het bestaan van deze buizen kunnen vaststellen. Alleen bij de bak van San Sebastiaan zijn er enige indicaties van dergelijk buizen.
De rest van de vloeistof heb ik overgegoten in een emmer, die diende als mijn vangbak. Om te zien of er inderdaad indigokorrels in deze vloeistof zaten heb ik weer een test gedaan met een glas. En inderdaad bevatte deze vloeistof een grote hoeveelheid vast deeltjes.
Het proces - de indigo kleurstof laten drogen
Original text: affgetapt Weesende, inde sacke gedaan, de sacke opgehangen, dat het Water ter deezen daar úijtloopt, en vervolgens úijt de sacken inde doosen gedaan, en soo te laten droogen
De resterende vloeistof heb ik nog een dag laten staan en daarna heb ik het geheel door een zakdoek gegoten. Die zakdoek kleurde direct zeer donkerblauw. Naarmate het water doorliep vormde zich een dikker wordende pasta in de zakdoek. Na een dag drogen hield ik een klein stukje indigo kleurstof over.
Conclusies
Ik ben in staat geweest om het oude proces te reproduceren op een kleinere schaal. Ik kan daardoor bevestigen dat het proces inderdaad een onplezierige geur verspreidt, maar niet alleen als gevolg van het rotten, maar ook tijdens het slaan van de vloeistof in de slagbak.
Het proces is niet erg efficient. Er was één hele plant nodig om een klein bolletje indigo kleurstof van ongeveer 1,5 cm te produceren. Het proces duurt ongeveer 3 à 4 dagen om van indigo plant tot indigo kleurstof te komen.
Het proces op deze kleine schaal heeft veel meer productieverliezen dan het werkelijke proces gehad zal hebben. Met name in de laatste fase als de kleurstofdeeltjes worden overgebracht in jute zakken (in mijn geval een zakdoek) gaat veel verloren. Bij de productie op grote schaal zal dit verlies relatief kleiner zijn.
Door een tweede en derde lading planten in de rottingsbak te plaatsen voordat de vloeistof wordt overgebracht in de slagbak wordt de efficieny ook verhoogd doordat er meer kleurstof in het water oplost. Langer slaan van de vloeistof in de slagbak zou ook kunnen leiden tot meer korrels in dat stadium. Nadat ik het proces had gesimuleerd heb ik ergens gelezen dat het slaan gedurende enkele uren werd uitgevoerd. Ik ben gestopt na ruim een uur.
Maar in ieder geval heb ik kunnen vaststellen dat het proces werkt; nu heb ik waarschijnlijk het enige lokaal geproduceerde bolletje indigo kleurstof op het eiland. En ik kan nu uit eigen ervaring vertellen over dit vroegere Curaçaose productieproces.
Mijn bescheiden indigo plantage thuis
De indigo plant heeft hele kleine bloemen
Zaadpeulen van deze indigo plant; er is ook een soort met gekromde peulen
Mijn rottingsbak - hoog geplaatst
De rottingsbak wordt gevuld met water van de deepwell
Geoogste indigo plant - in totaal ongeveer een hele plant
De rottingsbak gevuld met planten en afgedekt met een rooster om te voorkomen dat de planten de bak uit rijzen
24 uur vanaf de start - het rotten is begonnen
24 uur vanaf de start zijn er duidelijke bellen
48 uur na de start is het rotten afgelopen en ligt er een groenblauwe waas op het water
Tijd om de tweede bak te plaatsen - normaal zit hier mijn duikuitrusting in
Vocht van de rottingsbak is overgeheveld naar de slagbak
Kijk naar de kleur - het is duidelijk dat de kleurstof is onttrokken aan de plant
Ik begin met slaan na het eerst een dag te hebben laten rusten
Na iets meer dan 1 uur besluit is dat het slaan voldoende is (ik ben moe en stink behoorlijk)
Dit proefmonster laat zien dat het slaan inderdaad bezinksel heeft geproduceeerd
78 uur na de start - de onderste laag water uit de slagbak is overgeheveld naar de vangbak (een emmer)
Nog een proefmonster laat zien dat er veel bezinksel in de vangbak zit
96 uur na de start - het overgebleven vocht met bezinksel is door een zakdoek gespoeld
Na het water te laten uitlekken blijft er een donkere indigo pasta over
Eindresultaat van het proces - een klein bolletje indigo kleurstof
Mijn indigobak bestaande uit drie bakken en een emmer met een zakdoek
